คราวก่อนพูดถึงเรื่อง PCI หรือหัตถการรักษาโรคหลอดเลือดโคโรนารี่ผ่านสายสวน เวลาที่เราไปประเมินหน่วยบริการเพื่อขึ้นทะเบียนเป็นหน่วยบริการที่มีคุณภาพสามารถให้บริการคนไข้สิทธิหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้าหรือบัตรทอง ๓๐ บาท ทุกครั้งผู้เชี่ยวชาญจะต้องถามหาชุดอุปกรณ์เจาะระบายช่องเยื้อหุ้มหัวใจหรือที่เรียกว่า pericardiocentesis เพราะในการทำ PCI อาจเกิดภาวะแทรกซ้อนทำให้หลอดเลือดโคโรนารี่ทะลุ มีเลือดออกมาอยู่ในช่องเยื่อหุ้มหัวใจ ต้องรักษาด้วยการอุดรอยทะลุนั้นและระบายเลือดที่อยู่ในช่องเยื่อหุ้มหัวใจให้เร็วที่สุด

อวัยวะของคนเราที่อยู่ในช่องภายในได้แก่ สมอง หัวใจ ปอด อวัยวะภายในช่องท้อง จะถูกห่อหุ้มด้วยเยื่อบุบาง ๆ เยื่อบุนี้จะมีคุณสมบัติยืดหยุ่นได้ และภายในช่องไม่ว่าช่องเยื้อหุ้มสมอง ช่องเยื่อหุ้มหัวใจ ช่องเยื่อหุ้มปอด ช่องท้องจะมีน้ำหล่อลื่นอยู่เล็กน้อย ในคนปกติช่องเยื่อหุ้มหัวใจจะมีน้ำประมาณ ๒๐ ซี.ซี.

คราวนี้มาดูการทำงานของหัวใจ คนเราจะมีเลือดแดงกับเลือดดำ เลือดแดงคือเลือดที่ผ่านการแลกเปลี่ยนออกซิเจนที่ปอดทำให้เม็ดเลือดแดงเต็มไปด้วยออกซิเจนไหลจากปอดกลับเข้าสู่หัวใจทางหัวใจห้องซ้ายบน แล้วไหลลงสู่หัวใจห้องล่างซ้าย หัวใจจะทำหน้าที่บีบตัวเพื่อให้เลือดแดงในหัวใจห้องล่างซ้ายไหลไปตามหลอดเลือดแดงไปเลี้ยงอวัยวะต่าง ๆ ของร่างกาย เม็ดเลือดแดงจะปล่อยออกซิเจนให้อวัยวะต่าง ๆ จนตัวเองมีปริมาณออกซิเจนต่ำเรียกว่าเลือดดำ เลือดดำจะไหลไปตามหลอดเลือดดำเพื่อกลับเข้าสู่หัวใจห้องขวาบนแล้วไหลลงสู่หัวใจห้องขวาล่าง เมื่อหัวใจบีบตัวเลือดดำในหัวใจห้องขวาล่างจะไหลไปยังปอดเพื่อทำการแลกเปลี่ยนออกซิเจนกลับมาเป็นเลือดแดง

แต่การทำงานของหัวใจมันจะบีบตัวพร้อมกันทั้งด้านซ้ายและขวา ดังนั้นเมื่อหัวใจบีบตัว ๑ ครั้ง ห้องขวาล่างก็จะส่งเลือดดำไปปอด ห้องซ้ายล่างจะส่งเลือดแดงไปเลี้ยงร่างกาย พอหัวใจคลายตัวเลือดดำจากร่างกายจะไหลเข้าหัวใจห้องขวาบนแล้วลงห้องขวาล่าง ในขณะเดียวกันเลือดแดงจากปอดจะไหลเข้าหัวใจห้องซ้ายบนแล้วลงห้องซ้ายล่าง พอบีบตัวห้องขวาล่างก็จะส่งเลือดดำไปปอด ห้องซ้ายล่างก็ส่งเลือดแดงไปเลี้ยงร่างกาย หมุนเวียนเป็นวัฏจักรอัตโนมัติแบบนี้ไปตลอดเวลา

ปริมาณเลือดที่หัวใจบีบออกไปจะประมาณ ๕ ลิตรต่อ ๑ นาที เราเรียกค่านี้ว่า cardiac output ปกติระบบไหลเวียนเลือดเป็นระบบปิด ดังนั้นเลือดที่บีบออกจากหัวใจ ๕ ลิตรต่อนาทีก็จะไหลกลับเข้าหัวใจในอัตรา ๕ ลิตรต่อนาทีเช่นกัน

ในภาวะผิดปกติบางอย่างส่งผลให้ cardiac output ต่ำกว่าปกติ เลือดที่หัวใจบีบออกมาน้อยกว่า ๕ ลิตรต่อนาทีส่งผลให้คนไข้เกิดภาวะช็อค ภาวะผิดปกติที่ส่งผลให้ cardiac output ต่ำเช่นเสียเลือด หรือมีอะไรบีบรัดหัวใจทำให้เลือดไหลกลับเข้าหัวใจได้น้อย

ภาวะที่หัวใจถูกบีบรัดก็มีได้จากหลายสาเหตุ เช่นมีน้ำในช่องเยื่อหุ้มหัวใจ หรือมีการอักเสบจนเกิดพังผืดของเยื่อหุ้มหัวใจ ที่พบบ่อยก็คือมีน้ำในช่องเยื่อหุ้มหัวใจ

น้ำที่พบในช่องเยื่อหุ้มหัวใจอาจจะเป็นเลือดหรือเป็นน้ำขึ้นกับสาเหตุเช่นถ้าเป็นจากการฉีกขาดของหลอดเลือดก็จะเป็นเลือดสด ๆ ถ้ามีสาเหตุจากการติดเชื้อก็จะเป็นน้ำขุ่นหรือหรืออาจจะเป็นหนอง ถ้ามีสาเหตุจากการลุกลามของมะเร็งก็มักจะเป็นน้ำใส ๆ หรือน้ำปนเลือดเก่า ๆ

ผมไม่รู้จะอธิบายอย่างไรคนที่ไม่ใช่หมอ พยาบาลจึงจะมองภาพออกว่าภาวะหัวใจถูกรัดเป็นอย่างไร ลองจินตนาการตามนี้นะครับ สมมุติว่าเรามีขวด ๑ ใบ เราเอาลูกโป่งใส่ในขวดแล้วเป่าลูกโป่งให้โป่งเต็มขวด นั่นคือสภาพของหัวใจปกติในช่องเยื่อหุ้มหัวใจ คราวนี้ลองเอาลมออกจากลูกโป่งทำให้ลูกโป่งแฟบ เอาน้ำเติมลงในขวดสัก ๑ ใน ๓ แล้วลองเป่าลูกโป่งจะเห็นว่าเราจะได้ลูกโป่งเล็กลง เพราะแรงดันของน้ำในขวดดันให้ลูกโป่งพองได้ไม่มากเท่าเดิม ลูกโป่งนี้เปรียบเสมือนหัวใจที่ถูกรัด และปริมาตรลมในหัวใจคือ cardiac output นั่นเองครับ

แต่ในบางกรณีเช่นมะเร็งลุกลามไปเยื่อหุ้มหัวใจ เยื่อหุ้มหัวใจจะมีการสร้างน้ำเพิ่มขึ้นมากขึ้นแบบค่อยเป็นค่อยไป เยื่อหุ้มหัวใจซึ่งมีความยืดหยุ่นก็ค่อย ๆ ขยายตามปริมาณน้ำคนไข้จึงไม่เกิดภาวะ cardiac output ต่ำ จนกว่าปริมาณน้ำมีมากขึ้นอาจะถึง ๑.๕-๒ ลิตร คนไข้จึงจะมีอาการ

กรณีนี้ลองจินตนาการว่าเราเอาลูกโป่งลูกหนึ่งยัดไว้ในลูกโป่งอีกลูกหนึ่งเป็นลูกโป่ง ๒ ลูกซ้อนกัน เวลาเราเป่าลูกโป่งลูกในให้พอง ลูกโป่งลูกนอกก็จะพองตามไปด้วย ถ้าเราเอาน้ำใส่ในลูกโป่งลูกนอกแล้วเป่าลูกโป่งลูกในให้พอง ลูกโป่งลูกนอกก็ยังคงพองตามไปด้วยทั้ง ๆ ที่มีน้ำ จนเมื่อเราเติมน้ำเข้าไปมากขนาดหนึ่งลูกโป่งลูกนอกจะขยายตามปริมาณน้ำ เราเป่าลูกโป่งลูกในไม่ได้เพราะมีแรงน้ำกดไว้ นั่นแหละครับคือภาวะหัวใจถูกรัดแบบเรื้อรัง

การรักษาภาวะหัวใจถูกรัดมีอย่างเดียวคือการระบายสิ่งที่รัดอยู่ออกมา เพื่อไม่ให้คนไข้เกิดภาวะช็อคหรือเสียชีวิตจากการที่ cardiac output ต่ำกว่าปกติ ซึ่งวิธีการมีตั้งแต่การใช้เข็มเจาะดูดออกมาที่เรียกว่า pericardiocentesis หรือการผ่าตัดให้เป็นรูใหญ่เพื่อระบายน้ำออกมาได้เร็วเรียกว่า pericardiotomy

พูดแล้วจะหาว่าคุยไอ้การเจาะ pericardiocentesis หรือการผ่า pericardiotomy นี่หมอศัลยกรรมทรวงอกแบบพวกผมหลับตาทำได้เลยครับ (หลับตาข้างเดียวนะ ฮิ ๆๆ)