ผู้ที่ไปร่วมงานศพอาจารย์ประเสริฐ วศินานุกรจะเห็นว่ามีการนำเครื่องมือผ่าตัด ๔ ชิ้นใส่กรอบไปวางไว้ข้างรูปวาดอาจารย์เสริฐที่ทุกคนก็ไปยืนถ่ายรูปเป็นที่ระลึก ที่เครื่องมือมีแถบกระดาษกาวเขียนด้วยหมึกเคมีว่า “เครื่องมือคู่กายจากอเมริกา (case PDA)” แต่มีน้อยคนที่รู้ที่มา บางคนก็สงสัยว่าทำไมไม่พิมพ์แต่ใช้เขียนลงในกระดาษกาว เอาเรื่องนี้ก่อน ปกติเวลาพยาบาลห้องผ่าตัดจัดเตรียมเครื่องมือผ่าตัดเป็นชุด ๆ หรือเป็นชิ้น ๆ เขาจะห่อผ้า ๒ ชั้น แล้วใช้แถบกระดาษกาวแปะเขียนบอกว่าในห่อผ้าเป็นเครื่องมืออะไร แล้วจึงนำไปเข้ากระบวนการฆ่าเชื้อโรค ทีมพยาบาลห้องผ่าตัด ๑๐ ซึ่งเป็นห้องผ่าตัดเก่าแก่ของแผนก CVT หรือแผนกศัลยศาสตร์ทรวงอกหัวใจและหลอดเลือด โรงพยาบาลสงขลานครินทร์จึงอยากให้ได้บรรยากาศเหมือนจริงใช้แถบกระดาษกาวปิดที่กระจกกรอบรูป

คราวนี้มาดูว่าเจ้าเครื่องมือ ๔ ชิ้นนี้คืออะไร ๒ ชิ้นด้านซ้ายที่เหมือนกันเรียกว่า Pott ductus clamp หรือ PDA clamp ตัวถัดมาเป็น Needle holder หรือคีมจับเข็มเย็บ ตัวขวาสุดเป็น Needle holder ที่เรียกว่า Mathieu holder

ถ้าใครอ่านบทความเรื่อง “บุกเดี่ยวลงใต้” ที่อาจารย์เสริฐเขียนให้สมาคมศัลยแพทย์ทรวงอกฯ ซึ่งได้นำมาลงในหนังสือที่ระลึกงานศพอาจารย์ด้วย อาจารย์เสริฐเล่าว่าตอนที่ย้ายจากเวอร์จิเนีย สหรัฐอเมริกากลับมาเมืองไทยเดือนธันวาคม พ.ศ.๒๕๒๒ อาจารย์ซื้อเครื่องมือผ่าตัดติดมือมาด้วยจำนวนหนึ่งคือ PDA clamp ๑ คู่, Satinsky clamp ๑ คู่, Blalock clamp ๑ ตัว และ Sarne sternal saw ๑ ชุด เข้าใจว่าอาจารย์เสริฐลืมเจ้า Mathieu needle holder เพราะไม่เคยหยิบมาใช้เลย

ในยุคแรกของการผ่าตัดหัวใจที่โรงพยาบาลสงขลานครินทร์อาจารย์เสริฐทำผ่าตัดชนิดปิด คือไม่ต้องใช้เครื่องหัวใจและปอดเทียม (Heart-lung machine) เนื่องจากมีอุปสรรคบางประการจนทำให้อาจารย์เสริฐไม่สามารถทำผ่าตัดหัวใจเต็มที่ตามที่ได้ร่ำเรียนมาจาก Medical College of Virginia (MCV)

การทำผ่าตัดหัวใจแบบปิดที่อาจารย์เสริฐทำมี ๓ อย่างคือ ๑.Closed mitral valvulotomy เป็นการถ่างขยายลิ้นหัวใจไมตรัลด้วยเครื่องถ่างที่เรียกว่า Tubbs dilator ทำในผู้ป่วยโรคลิ้นหัวใจไมตรัลตีบที่ตรวจด้วยคลื่นเสียงแล้วไม่พบก้อนลิ่มเลือดเกาะที่ลิ้นหัวใจหรืออยู่ในห้องหัวใจ ๒.Division of PDA เป็นการตัดแยกเส้นเลือดที่ผิดปกติ ที่เรียกว่า Patent Ductus Arteriosus หรือ PDA ซึ่งเป็นเส้นเลือดเชื่อมต่อระหว่าง Pulmonic artery ซึ่งส่งเลือดไปฟอกที่ปอดกับหลอดเลือดแดงใหญ่ Aorta ซึ่งส่งเลือดไปเลี้ยงร่างกาย มันจะมีประโยชน์ในช่วงเป็นทารกในครรภ์แต่หลังคลอดจะฝ่อกลายเป็นเส้นเนื้อเยื่อเรียกว่า Ligamentum arteriosum แต่ถ้าไม่ฝ่อก็จะกลายเป็น PDA ๓.Modified Blalock-Taussig shunt เป็นการทำท่อต่อระหว่าง Aorta กับ Pulmonic artery เพื่อให้มีเลือดไปฟอกที่ปอดมากขึ้น ในรายที่มีภาวะหัวใจพิการมาแต่กำเนิดประเภทที่ทำให้มีอาการเขียว

เหมือนอาจารย์เสริฐจะรู้อนาคตล่วงหน้าว่าชีวิตการเป็นศัลยแพทย์ทรวงอกหรือ CVT ของท่านที่ ม.อ.ไม่ได้โรยด้วยกลีบดอกกุหลาบ ไม่ได้ทำอะไรเหมือนที่ MCV เครื่องมือผ่าตัดที่ท่านนำติดตัวมาด้วยมันใช้สำหรับทำผ่าตัด ๓ อย่างที่ว่านั้นพอดีเลย

เวลาทำผ่าตัด Closed mitral valvulotomy จะใช้ Satinsky clamp หนีบ Left atrial appendage แล้วตัดเปิดเพื่อเอานิ้วชี้มือซ้ายแยงผ่านรูเปิดเข้าไปให้ปลายนิ้วไปจ่อที่ Mitral valve orifice ในขณะที่มือขวาจับด้าม Tubbs dilator ที่แยงผ่านรูที่เราเจาะ Left ventricle ใช้ปลายนิ้วชี้ซ้ายเป็นตัวกำหนดตำแหน่งปลาย Tubbs dilator แล้วให้ผู้ช่วยบีบด้าม Tubbs dilator เพื่อให้ตัว dilator ขยายออกผ่านรูตีบของ mitral valve

ส่วนการผ่าตัด Division of PDA จะเริ่มด้วยการใช้ Satinsky clamp คล้อง Aorta ในตำแหน่งเหนือและใต้ต่อ Aortic side ของ PDA จากนั้นก็ใช้ Satinsky clamp คล้อง PDA แล้วจึงใช้ Pott ductus clamp ๒ ตัว clamp PDA ทั้ง Aortic side และ Pulmonic side ตัดแยก PDA แล้วเย็บปลายทั้ง ๒ ข้าง ช่วงที่จะปล่อย Pott clamp พยาบาลส่งเครื่องมือจะเตรียม Satinsky clamp ไว้ เพราะหากมีรอยรั่วจากการเย็บขนาดใหญ่ เราจะใช้ Satinsky clamp ทำ Partial aortic clamp แล้วเย็บซ่อม

สำหรับการทำผ่าตัด Modified Blalock-Taussig shunt เราใช้หลอดเลือดเทียมมาเย็บต่อ Right subclavian artery กับ Right pulmonary artery อาจารย์เสริฐไม่ได้ใช้ Blalock pulmonary arteial clamp แต่ใช้ Blalock bulldog clamp แทน เพราะมีขนาดเล็ก หนีบเส้นเลือดแล้วไม่เกะกะมือ

ส่วนเจ้า Mathieu needle holder นั้นไม่ได้ใช้ เพราะไม่ถนัดมือเท่า Needle holder ด้ามทองปลายแหลม

นี่เป็นสิ่งที่ผมได้รับการจับมือสอนโดยอาจารย์เสริฐมาตั้งแต่ยังเป็นแพทย์ใช้ทุนประจำสาย CVT ก่อนจะไปเรียนต่อที่ศิริราช จนกระทั่งกลับมาเป็นอาจารย์ช่วงแรกก็ยังช่วยกันทำ แต่ตอนหลังอาจารย์เสริฐก็ปล่อยให้ผมทำเอง ยกเว้น Closed mitral valvulotomy ที่ต้องช่วยกันทุกราย เพราะเป็นหัตถการที่มีความเสี่ยงสูง

การทำ Closed mitral valvulotomy นั้นผมเข้าใจว่าผมน่าจะเป็น CVT คนสุดท้ายที่ได้ทำ เพราะหลังจากนั้นรุ่นน้อง ๆ ก็ทำเป็น Open mitral valvulotomy กันหมดแล้ว

ในบรรดาเครื่องมือทั้งหมดอาจารย์เสริฐรักเจ้า Pott ductus clamp มากที่สุด เพราะมันเป็นเครื่องมือที่เราไม่สามารถใช้เครื่องมืออื่นแทนได้ ในห้องผ่าตัดยังมี vascular clamp อีกหลายตัว แต่ไม่เหมาะกับการใช้หนีบ PDA ซึ่งมีความเปราะบาง เจ้า Pott ductus clamp มันมีฟันละเอียดจึงใช้แรงบีบไม่มากก็หนีบ PDA ได้สนิท

ถ้าอยากรู้ว่าอาจารย์เสริฐจับเจ้า Pott ductus clamp นี้ไปกี่ครั้งก็ต้องไปเปิดสถิติห้องผ่าตัดดูว่าอาจารย์เสริฐทำผ่าตัด Division of PDA ไปกี่ครั้ง แล้วผมทำไปกี่ครั้ง เอาจำนวนที่อาจารย์ทำทั้งหมดรวมกับร้อยละ ๓๐ ที่ผมทำนั่นแหละคือจำนวนครั้งที่อาจารย์เสริฐจับเจ้า Pott ductus clamp นี้

พูดถึงการทำผ่าตัด Division of PDA อาจารย์เสริฐสอนต่างจากที่ศิริราชแบบหน้ามือหลังมือ ตอนผมไปเรียนต่อที่ศิริราชจะสอนให้คล้องตัว PDA โดยตรง แล้วหมอผ่าตัดมือ ๑ จะเป็นคนเย็บ Aortic side และให้ผู้ช่วยเย็บ Pulmonic side ด้วยเหตุผลว่า Aorta มีความดันสูงว่า Pulmonary artery มีโอกาสที่จะรั่วซึมหรือแตกง่าย

แต่ตอนที่อาจารย์เสริฐสอนผมอาจารย์จะให้ผมคล้อง Aorta เหนือและใต้ต่อ PDA ก่อน โดยในส่วนเหนือต่อ PDA จะคล้อง ๒ เส้นจากนั้นยกเชือกที่คล้องด้านใต้ต่อ PDA สอด clamp จากด้านในไปคีบปลายเชือกที่คล้องเหนือต่อ PDA ๑ เส้นสอดลอด Aorta เข้ามา เชือกเส้นนั้นก็จะคล้อง PDA โดยที่เราไม่ต้องไป dissect ที่ PDA โดยตรงเป็นการป้องกันการแตกของ PDA ที่มีผนังเปราะบาง

ตอนเป็นแพทย์ใช้ทุน CVT ผมจะเป็นคนเย็บ Aortic side ส่วนอาจารย์จะเป็นคนเย็บ Pulmonic side เอง ด้วยเหตุผลว่าหลังจากเย็บเสร็จเมื่อเราปลด Pott ductus clamp แล้ว stump ของ Pulmonic side จะผลุบเข้าไปด้านใน ถ้าเกิดรั่วซึมขึ้นมาเย็บซ่อมยาก แต่ stump ของ Aortic side จะไม่หายไปไหนยังคงลอยอยู่ตรงหน้าเรา

ช่วงที่ผมเย็บครั้งแรก ๆ ผมเย็บเว้นช่องไฟห่างไปนิด อาจารย์เสริฐบอกว่าแบบนี้รั่วแน่นอน แต่ไม่เป็นไรเดี๋ยวปล่อย clamp แล้วมึงจะได้หัดเย็บซ่อม และก็จริงตามปากอาจารย์เลยพอปล่อย clamp เลือดก็พุ่งจู๊ด ๆ เป็นน้ำพุ อาจารย์ก็ปล่อยให้ผมเย็บซ่อมด้วยตนเองโดยเอานิ้วชี้ซ้ายอุดรูรั่วไว้แล้วใช้มือขวาเย็บซ่อมอาจารย์ยืนดูอย่างสงบเยือกเย็นไม่ดุด่าจนทำให้เราลน เรียกว่าอาจารย์สอนในสถานการณ์จริงให้ผมแก้ไขปัญหาเองก่อน ถ้าไม่ไหวอาจารย์เสริฐจึงจะลงมือช่วย

หลังจากผมเย็บคล่องแล้วอาจารย์เสริฐก็จะสลับมาให้ผมเป็นคนเย็บ Pulmonic side อาจารย์เย็บ Aortic side จนถึงสุดยอดเคล็ดวิชาคือผมต้องเย็บ Aortic side แล้วจึงเย็บ Pulmonic side ด้วยวิธีเย็บ back hand จนคล่องเป็นอันจบหลักสูตรจับมือสอนทำ Division of PDA

แค่เครื่องมือ ๔ ชิ้นที่นำมาโชว์ ทำให้ผมคิดถึงเรื่องราวต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นในชีวิตการเป็น CVT มือ ๒ ของอาจารย์เสริฐได้มากมาย

อืม! ผมก็รักเจ้า Pott ductus clamp ๒ ตัวนี้พอ ๆ กับที่ผมรักอาจารย์เสริฐนะ