คำให้การเด็กหัวตลาด ตอนที่ ๙๓ เรื่องมณฑลปัตตานี

คราวนี้จะเล่าเรื่องมณฑลปัตตานี

เดิมปัตตานีจัดเป็น ๑ ในบริเวณ ๗ หัวเมือง อันประกอบด้วยปัตตานี หนองจิก ยะหริ่ง สายบุรี ระแงะ ยะลา รามัน ขึ้นกับมณฑลนครศรีธรรมราช โดยมีพระยาศักดิเสนี(หนา บุนนาค) เป็นข้าหลวงใหญ่ทำหน้าที่ปกครองภายใต้สมุหเทศาภิบาลมณฑลนครศรีธรรมราชคือพระยาสุขุมนัยวินิต(ปั้น สุขุม)

สำหรับพระยาศักดิเสนี(หนา บุนนาค) นี้ท่านเป็นนักเรียนทุนเล่าเรียนหลวงรุ่นแรก ไปเรียนด้านวิศวกรรมการผลิตอาวุธที่มหาวิทยาลัยในเมือง Charllotenberg ประเทศเยอรมนี กลับมาพร้อมภรรยาชาวเยอรมันชื่อ เบอร์ธา ชูลซ์ ซึ่งคนปัตตานีเรียกว่าคุณหญิงแหม่ม

วันที่ ๒๗ กรกฎาคม ร.ศ.๑๒๕ หรือพ.ศ.๒๔๔๙ แยกบริเวณ ๗ หัวเมืองออกมาตั้งเป็นมณฑลปัตตานี มีพระยาศักดิเสนี(หนา บุนนาค) เป็นข้าหลวงเทศาภิบาลคนแรก ต่อมาท่านได้เป็นพระยาเดชานุชิต สยามิศรภักดิ์ พิริยะพาหะ

พระยาเดชานุชิตฯ (หนา บุนนาค)

คุณหญิงเดชานุชิตฯ (เบอร์ธา ชูลซ์)

จากรายงานภูมิศาสตร์มณฑลปัตตานี ร.ศ.๑๒๘ หรือ พ.ศ.๒๔๕๒ ของพระยาพิบูลพิทยาพรรค (ทอง คุปตาสา) เมื่อครั้งยังเป็นนายทอง ว่าที่ข้าหลวงธรรมการมณฑล มณฑลปัตตานีประกอบด้วย ๓ จังหวัด ๗ หัวเมือง ๑๘ อำเภอ ๒๔๘ ตำบล ๒,๑๕๖ หมู่บ้าน

พระยาพิบูลพิทยาพรรค (ทอง คุปตาสา)

จังหวัดปัตตานี ประกอบด้วยเมืองปัตตานี เมืองหนองจิก เมืองยะหริ่ง

เมืองปัตตานีมี ๒ อำเภอ คืออำเภอเมือง อำเภอยะรัง

เมืองหนองจิกมี ๒ อำเภอ คืออำเภอเมือง อำเภอเมืองเก่า

เมืองยะหริ่งมี ๓ อำเภอ คืออำเภอเมือง อำเภอปนาเระ อำเภอราเกาะ

จังหวัดยะลา ประกอบด้วยเมืองยะลา เมืองรามัน

เมืองยะลามี ๒ อำเภอ คืออำเภอเมือง อำเภอยะหา เมืองรามันมี ๓ อำเภอ คืออำเภอเมือง อำเภอปนังสตา อำเภอเบตง

จังหวัดบางนรา ประกอบด้วยเมืองสายบุรี เมืองระแงะ เมืองสายบุรีมี ๒ อำเภอ คืออำเภอเมือง อำเภอยี่งอ ๒ กิ่งอำเภอคือกิ่งอำเภอกลาพอ กิ่งอำเภอจำปากอ เมืองระแงะมี ๔ อำเภอ คืออำเภอเมือง อำเภอบางนรา อำเภอโต๊ะโมะ อำเภอสุไหงปะดี

จำนวนพลเมืองของมณฑลปัตตานีตามการสำรวจในปี ร.ศ.๑๒๗ หรือพ.ศ.๒๔๕๑ มีทั้งหมด ๒๕๓,๒๕๓ คน เป็นชาย ๑๒๔,๓๘๕ คน หญิง ๑๒๗,๓๖๑ คน พระภิกษุ ๗๗๖ คน สามเณร ๑๙ คน นักบวชแขก ๗๑๒ คน การอาชีพจะมี ๔ ประเภทหลักคือ ทำนา ค้าขาย ทำเหมืองแร่ หาปลา มีเงินรายได้โดยรวม ๔๔๗,๘๒๑ บาท ๔๘ อัฐ

ข้าราชการที่สอบภาษามลายูผ่านจะได้รับเงินเดือนและเบี้ยภาษา ในบางพื้นที่จะได้เบี้ยกันดารเพิ่ม

มณฑลปัตตานีถูกยุบตั้งแต่วันที่ ๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๗๕ โดยให้จังหวัดในมณฑลปัตตานีกลับไปขึ้นกับมณฑลนครศรีธรรมราช ในการนั้นมีการยุบจังหวัดสายบุรี มีสถานะเป็นอำเภอของจังหวัดปัตตานี ยกเว้นพื้นที่ของอำเภอบาเจาะเดิมให้โอนไปขึ้นกับจังหวัดนราธิวาส

บันทึก วันที่ ๒๘ เมษายน พ.ศ.๒๕๖๖