"A good surgeon must have an eagle's eye, a lion's heart, a lady's hand." เป็นสุภาษิตโบราณของอังกฤษที่บรรยายคุณลักษณะของศัลยแพทย์หรือหมอผ่าตัดว่าจะต้องมีสายตาแหลมคมช่างสังเกตเหมือนนกอินทรี มีจิตใจเข้มแข็งตัดสินใจอย่างเด็ดเดี่ยว มือนิ่มนวลเหมือนมือสุภาพสตรี

สำหรับผมสิ่งสำคัญยิ่งยวดที่หมอผ่าตัดต้องมีคือ จิตสำนึกของความเป็นคน หมอผ่าตัดบางคนมีครบ ๓ ด้านเหมือนสุภาษิตโบราณ แต่ดูเหมือนขาดความเป็นคน ขาดความรู้สึกเข้าอกเข้าใจคนไข้ ผ่าทุกอย่างที่ขวางหน้าผ่าเอามันโดยไม่สนใจว่าเหมาะสมหรือเปล่า ผ่าแล้วจะคุ้มค่าหรือเปล่า ผ่าแล้วคนไข้จะเป็นอย่างไรบ้าง เหมือนที่เราแซวกันว่า The operation was success but the patient is dead

อย่างที่เคยเล่ามาแล้วว่าเวลาที่เราไปเรียนต่อเฉพาะทางศัลยศาสตร์ มันไม่เหมือนการไปเรียนทั่วไป แต่เป็นการไปทำงาน ไม่มีชั่วโมงเลคเชอร์ ต้องขวนขวายอ่านตำรา อ่านบทความหรืองานวิจัยจากวารสารต่าง ๆ เอาเอง แล้วก็คอยตักตวงความรู้แบบครูพักลักจำจากรุ่นพี่ จากอาจารย์ เป็นการเรียนการสอนที่ไร้รูปแบบ

จึงเป็นดุลพินิจบวกวิจารณญาณของเราเองว่าจะจำอะไรมาใช้ในชีวิตการเป็นหมอผ่าตัดของเราบ้าง ทุกคนมีอะไรให้เราจดจำทั้งสิ้นบางคนก็มีอะไรให้เราจดจำเพื่อทำตาม บางคนก็มีอะไรให้จดจำว่าอย่าทำแบบนั้น

ผมเริ่มเพาะต้นกล้าของความเป็นหมอผ่าตัดโดยอาจารย์ประเสริฐ วศินานุกร สิ่งที่ผมได้จากอาจารย์คือความใจเย็นในการผ่าตัด ไม่มีการผ่าตัดอะไรที่ยากสำหรับเรา ผ่าเข้าไปเจออะไรเราแก้ไขสถานการณ์ทำได้ทุกอย่าง แต่การที่เราจะรู้สึกแบบนั้นได้เราต้องมีความรู้มีทักษะดีพอสมควร ผมโชคดีมากที่ได้ซึมซับเรื่องนี้มาจากอาจารย์ ความใจเย็นในตอนผ่าตัดทำให้เรามีเวลาที่จะคิดล่วงหน้าว่าจะทำอะไร เจออะไรที่ไม่ตรงไปตรงมาจะแก้ไขอย่างไร

พอผมไปเรียนต่อที่ศิริราชผมเจอกับปรมาจารย์ทางศัลยศาสตร์ทรวงอกคืออาจารย์กัมพล ประจวบเหมาะ ผมนับเป็นศิษย์คนสุดท้ายของอาจารย์เพราะผมเป็นแพทย์ประจำบ้านคนสุดท้ายก่อนอาจารย์จะเกษียณราชการ แต่ผมยังโชคดีได้รับใช้อาจารย์หลังจากนั้นอีกพักใหญ่ ๆ อาจารย์กัมพลต่างจากอาจารย์ประเสริฐตรงที่เป็นคนดุ เจ้าระเบียบ ทำอะไรต้องตามขั้นตอน เวลาเข้าช่วยผ่าตัดพวกผู้ช่วยมือ ๓ มือ ๔ นี่ต้องเอามือวางบนคนไข้นิ่ง ๆ จนกว่าอาจารย์จะสั่งให้ทำอะไรหรือหยิบมือเราไปให้ทำอะไร ใครดันทำไปโดยพลการจะโดนตีมือทันที

สิ่งที่ผมได้จากอาจารย์กัมพลคือเรื่องตรงเวลา ทุกเช้า ๘ โมงเป๊ะอาจารย์จะมายืนที่เตียง ๑ ไอซียู ไม่ว่าเราจะทำอะไรอยู่ ต้องมาให้ทันอาจารย์เพื่อเริ่มรายงานอาการคนไข้ว่าเป็นโรคอะไร ผ่าตัดอะไรไป มีปัญหาอะไรระหว่างผ่าตัดบ้าง ขณะนั้นมีปัญหาอะไรบ้าง มาถึงก็ยืนเรียงแถวกันเลยไล่ไปจากแพทย์ประจำบ้านปี ๑ ยืนใกล้อาจารย์ที่สุดไปจนอาจารย์ท่านอื่นยืนปลายแถว

เวลาอยู่เวร ๒ ทุ่มตรงเราต้องโทรศัพท์จากไอซียูไปหาอาจารย์ที่บ้าน เพื่อรายงานว่าวันนี้เราอยู่เวรในไอซียูมีคนไข้กี่คนเป็นอะไรบ้าง ผ่าตัดอะไรไป ขณะนั้นมีปัญหาอะไรบ้างแบบเดียวกับทุกเช้า ถ้ารายงานตะกุกตะกักนี่โดนอาจารย์ถามยาวเลยกว่าจะได้วางโทรศัพท์นี่หูชาเลย แต่ผมมีเทคนิคพิเศษในการรายงานอาจารย์คือผมจะรีบรายงานแบบรถด่วน สวัสดีครับอาจารย์ ผมปานเทพนะครับ วันนี้มีคนไข้เต็ม ๘ เตียง เตียง ๑ เด็ก ๕ ปีคนไข้อาจารย์ผ่า ASD เรียบร้อยดี hemodynamic stable drain ไม่ออกเพิ่ม ไล่ไปเรื่อยจนครบ ๘ เตียง โดยไม่เว้นจังหวะหยุดให้อาจารย์ถาม อาจารย์ก็ได้แต่อืม อืม อืม พอครบแล้วก็จะรีบบอกว่าสรุปทุกอย่าง stable ไม่มีปัญหาครับ ขอบคุณครับ พออาจารย์อืม เราก็วางโทรศัพท์เลย ฮิ ๆๆ ตอนโทรศัพท์ไปรายงานอาจารย์ ๒ ทุ่มนี่ โทรศัพท์ติดกรี๊งเดียวอาจารย์รับเลย ไม่เคย ๒ กรี๊ง เพราะอาจารย์รออยู่แล้วทุกคืน

มีอยู่ครั้งหนึ่งอาจารย์ทำผ่าตัดปิดรูรั่วผนังกั้นหัวใจห้องบนหรือ ASD(atrial septal defect) เด็กอายุ ๓ ขวบเป็น Downe’s syndrome หรือโรคเดียวกับสายัณห์ ดอกสะเดา ดาวตลกที่เสียชีวิตไปแล้ว คนไข้รายนี้ไม่มีปัญหาอะไร แต่ตอนดึกสายสวนเพื่อวัดความดันในหัวใจห้องบนด้านซ้ายดัน (LA catheter) อุดตัน ผมเห็นว่าเด็กอาการปกติและปกติเวลาเราผ่าปิด ASD เราก็ไม่คาสายสวนนี้ แต่รายนี้เด็กพิเศษอาจารย์เลยใส่คาไว้ ผมเลยดึงสายออก พอตอนเช้าอาจารย์กัมพลมาถึงผมรายงานว่าสาย LA อุดตันผมเลยดึงออก เท่านั้นแหละโดนอาจารย์ด่าชุดใหญ่เรื่องการดูแลผู้ป่วยหลังผ่าตัดไม่ดี แม้กระทั่งสาย catheter เล็ก ๆ เส้นผ่าศูนย์กลาง ๒ มิลลิเมตรยังมีปัญหาได้ หลังจากอบรมชุดใหญ่ อาจารย์ก็ออกคำสั่งว่าให้งดผ่าตัดทุกรายเป็นเวลา ๓ วัน เพื่อให้แพทย์ประจำบ้านทบทวนการดูคนไข้หลังผ่าตัด เป็นคำสั่งอาญาสิทธิ์ที่อาจารย์คนอื่นยังไม่กล้าขัดขืน

อาจารย์อีกท่านคืออาจารย์ปริญญา สากิยลักษณ์ อาจารย์เป็นคนไทยคนที่ ๒ ที่สอบได้ American Board in Cardiovascular and Thoracic Surgery โก้มาก อาจารย์ปริญญาเป็นหัวหน้าหน่วยศัลยศาสตร์ทรวงอก ศิริราชต่อจากอาจารย์กัมพล สิ่งที่ผมจดจำไปจากอาจารย์คือการอ่านฟิล์มเอกซเรย์ทรวงอกแบบละเอียด ซึ่งต้องดูแบบเปรียบเทียบกับฟิล์มครั้งก่อน ๆ เสมอถ้ามี

นี่เป็นส่วนหนึ่งของครูพักลักจำที่ผมได้มาจากครูบาอาจารย์ ๓ ท่าน เดี๋ยวนึกก่อนว่ามีอาจารย์ท่านไหนที่ผมแอบจำอะไรแอบไม่จำอะไรมาบ้าง